بیش فعالی، آیا تا به حال چیزی در مورد این اختلال شنیده‌اید؟ اطلاعاتی در مورد علائم آن و همچنین سن شروع آن دارید؟ به نظر شما اختلال بیش فعالی تنها مختص کودکان است یا در بزرگسالان هم مشاهده می‌شود؟ بیش فعالی نوعی اختلال نقص توجه بوده که اغلب اوقات در سنین کم و از دوران کودکی آغاز می‌شود. همان‌طور که انتظار می‌رود عدم پیگیری برای تشخیص و درمان منجر شده این اختلال تا سنین بزرگسالی هم همراه فرد باشد و عوارض متعددی در زندگی شخصی و حرفه‌ای برای او به همراه داشته باشد. اما این تمام ماجرا نیست، بیش فعالی چیزی بیشتر از یک اختلال است. ما در ادامه این مطلب قصد داریم بیشتر در مورد ماهیت این اختلال، علائم آن و همچنین متدهای کنترل و درمانی آن صحبت کنیم.
بیش فعالی چیست؟
قبل از هر چیز ابتدا اجازه دهید ببینیم که اصلا بیش فعالی به چه معنی است؟
خود بیش فعالی به تنهایی در انگلیسی معادل hyperactivity است. به طور کلی این اختلال اغلب همراه با اختلال دیگری به اسم کم توجهی است. به همین خاطر نام آن را به طور کامل attention deficit hyperactivity disorder می‌دانند.
خب، تعاریف متعددی از این اختلال در دنیای روانپزشکی آمده است. به طور کلی بیش فعالی یا همان attention deficit hyperactivity disorder که به اختصار به آن ADHD گفته می‌شود نوعی اختلال رفتاری-رشدی بوده که اکثرا با نقص توجه و فعالیت‌های شدید همراه است. برخی از خصوصیات اصلی این اختلال عبارت هستند از واکنش‌های تکانشگری، مشکلات یادگیری و همچنین فعالیت بدنی شدید.
بیشتر بخوانید: کنترل خشم چیست
دقت داشته باشید که اختلال ADHD یک بیماری مغزی طولانی مدت یا همان مزمن است که منجر به اختلال در عملکرد اجرایی فرد می‌شود. به این معنی که فرد مبتلا به این اختلال توانایی برای مدیریت احساسات، افکار و اعمال خود را ندارد.
به طور کلی ADHD باعث شده تا فرد:
- مشکلات توجه داشته باشد.
- به سختی می‌توانند منظم باشند.
- و به طور کلی نمی‌توانند یکجا آرام بنشینند.
- خلق و خوی غیر قابل پیش‌بینی داشته باشد.
- به سختی رفتار و عملکرد خود را مدیریت کند.
- دنبال کردن دستورالعمل‌ها برای آن‌ها دشوار است.
- توانایی برای کنترل فعالیت بدنی شدید خود نداشته باشد.
دقت کنید که بهترین زمان تشخیص این اختلال در دوران کودکی است، دورانی که ADHD بسیار شایع بوده و در صورت عدم تشخیص به موقع تا همیشه و تا پایان زندگی همراه فرد خواهد بود.
به یاد داشته باشید همه ما ممکن است در برهه‌ای از زندگی بی‌توجهی و عدم توانایی برای تمرکز کردن بر روی یک فعالیت خاص را تجربه کنیم. این موضوع می‌تواند دلایل زمینه‌ای مانند استرس و اضطراب داشته باشد. اما وقتی از اختلال بیش فعالی صحبت می‌کنیم منظورمان تجربه این علائم به صورت دائمی و مزمن است. تجربه‌ای که می‌تواند آموزش، کار، روابط و زندگی روزمره را با چالش مواجه کند.
تحقیقات انجام شده در این زمینه نشان می‌دهند که حدود ۱۱٪ کودکان ایالات متحده در سنین ۲ تا ۱۷ سال با ADHD تشخیص داده شده‌اند. این آمار به صورت جهانی تعداد کودکان مبتلا به بیش فعالی را ۷.۲٪ تخمین زده است. در نتیجه می‌توان فهمید که این اختلال بسیار شایع و رایج است. همچنین جالب است بدانید که آمار نشان می‌دهد پسران بیشتر از دختران در سنین کودکی درگیر این اختلال می‌شوند.
بیشتر بخوانید: اختلال دوقطبی چیست
انواع بیش فعالی یا همان ADHD کدام‌اند؟
تا اینجا دیدیم که ADHD چیه و ماهیت اختلال را بررسی کردیم. در این قسمت قصد داریم انواع مختلف این اختلال را بررسی کنیم.
به طور کلی ۴ مدل ADHD وجود دارد که پزشکان به منظور تشخیص دقیق‌تر اختلال آن‌ها را معرفی کرده‌اند. در واقع هر کدام از این مدل‌ها دارای خصوصیات و علائم متفاوتی هستند.
- اختلال نقص توجه یا همان Predominantly inattentive
- بیش فعالی تکانشی یا Predominantly hyperactive-impulsive
- بیش فعالی ترکیبی یا Combined presentation
- بیش فعالی نامشخص یا Unspecified presentation
این‌ها شناخته‌شده‌ترین انواع مختلف ADHD هستند که در ادامه بیشتر در مورد آن‌ها صحبت می‌کنیم:
اختلال نقص توجه یا همان Predominantly inattentive
همان‌طور که از نام این مدل مشخص است افراد درگیر با این اختلال مشکلات متعددی در متمرکز بودن، انجام یک وظیفه و همچنین دنبال کردن دستورالعمل‌ها دارند. به عبارت ساده‌تر کودکانی که این نوع ADHD را دارند به سختی می‌توانند مسیر را دنبال کنند و دائما در حال خارج شدن از مسیر هستند. نکته جالب‌تر اینجاست که اغلب اوقات دختران بیشتر درگیر این نوع می‌شوند. به علاوه اینکه این مدل فرد را به انزوا می‌کشاند و همین موضوع تشخیص به موقع و زودهنگام ADHD را چندین برابر سخت‌تر می‌کند. اینجاست که زیر نظر گرفتن الگوهای رفتاری و عملکردی کودک حائز اهمیت می‌شود. برخی از شایع‌ترین علائم این نوع اختلال عبارت هستند از:
- بی‌دقتی
- حواس‌پرتی
- فراموش‌کاری
- ناتوانی در تمرکز
- عدم توانایی در برقراری نظم
- عدم توانایی برای برقراری ارتباط چشمی
- و…
بیش فعالی تکانشی یا Predominantly hyperactive-impulsive
بیش فعالی-تکانشی نوع دیگری از این اختلال است. کودکانی که درگیر این اختلال هستند با اینکه مشکلات کمتری در متمرکز بودن دارند اما به سختی می‌توانند یکجا بنشینند و بدون فعالیت باشند. این افراد انرژی بلوکه شده بسیار زیادی درون خود دارند که آن را به شیوه‌های مختلفی آزاد می‌کنند. این می‌تواند با فعالیت و ورجه ورجه کردن‌های مداوم باشد یا اینکه به شکل پر حرفی نمایش داده شود.
- پر حرفی
- بی‌قراری دائمی
- تکان دادن مداوم بدن
- قطع کردن صحبت دیگران
- نشان دادن رفتارهای تکانشی
- فعالیت فیزیکی بیش از اندازه
- و عدم توانایی برای حفظ آرامش
این‌ها برخی از شایع‌ترین علائم بیماران مبتلا به اختلال تکانشی هستند.
بیشتر بخوانید: اختلال خواب چیست
بیش فعالی ترکیبی یا Combined presentation
همان‌طور که انتظار می‌رود بیش فعالی ترکیبی، ترکیبی از بیش فعالی تکانشی و اختلال نقص توجه است. آمار نشان می‌دهد که کودکان درگیر نوع ترکیبی حداقل ۶ مورد از علائم هر کدام از اختلالات را در خود دارند. در واقع نوع ترکیبی مدلی است که اغلب در بین مردم با نام ADHD کلی شناخته می‌شود. به علاوه اینکه نوع ترکیبی شایع‌ترین شکل این اختلال است. برخی از علائم این مدل عبارت هستند از عدم تمرکز، حواس‌پرتی، رفتارهای تکانشی، فعالیت بیش از اندازه، انرژی مهار نشدنی و…
بیش فعالی نامشخص یا Unspecified presentation
تعریف نوع نامشخص شاید کمی سخت و مبهم باشد اما اجازه دهید ببینیم که این مدل دقیقا بیانگر چه اختلالی است.
خب، در این مدل علائم بسیار شدید هستند و کودک هم علائم عملکردی را از خود نشان می‌دهد. اما علائم به گونه‌ای نیستند که بتوان آن را زیر مجموعه ۳ نوع قبلی یعنی مدل نقص توجه، تکانشی و ترکیبی دانست. به همین خاطر پزشکان آن را در دسته بیش فعالی نامشخص قرار می‌دهند و با توجه به وضعیت بیمار راه‌کارهای درمانی را دنبال می‌کنند.
موضوعی که باید به آن دقت کنید این است که تشخیص نوع ADHD بسیار حیاتی و حساس است. به این خاطر که پزشکان با توجه به همین موضوع اقدام به دنبال کردن متدهای درمانی می‌کنند. به علاوه اینکه باید در نظر داشته باشید ممکن است مدل ADHD در گذر زمان تغییر کند، بنابراین متدهای درمانی هم عوض خواهند شد. به همین خاطر است که روانشناسان اصرار بر این دارند کودک خود را مرتب برای بررسی علائم و شرایط بالینی زیر نظر داشته باشید.
دلیل به وجود آمدن بیش فعالی چیست؟
به نظر شما علت اصلی بیش فعالی چیست؟ آیا این اختلال دلیلی واحد و مشخص دارد؟
با اینکه اختلال بیش فعالی یک اختلال مشترک و رایج بین کودکان و بزرگسالان است اما هنوز هم پزشکان و محققین موفق به پیدا کردن دلیل اصلی آن نشده‌اند. با این حال محققین بر این باور هستند که این اختلال منشا عصبی داشته و همچنین فاکتورهایی مانند ژنتیک هم در بروز آن بی‌تاثیر نیستند.
دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که ساختار مغزی و فعالیت‌های عصبی افراد مبتلا به ADHD با افراد معمولی متفاوت است. همان‌طور که شاید خودتان هم بدانید لوب جلویی قسمت جلویی مغز بوده و قسمت پشت پیشانی است. این قسمت وظایف متعددی از جمله برنامه‌ریزی، توجه، تصمیم‌گیری و استفاده از زبان را برای فرد ممکن می‌کند. وظایفی که مجموعا با نام “توجه هدایت شده” یا همان directed attention شناخته می‌شود.
همچنین یکی دیگر از فاکتورهایی که در بروز این اختلال بی‌تاثیر نیست تغییرات فاحش در میزان دوپامین مغز است. بد نیست بدانید که دوپامین یک ماده شیمیایی حیاتی در مغز بوده که به انتقال سیگنال‌ها از یک عصب به عصب دیگر کمک بسزایی می‌کند. همچنین در تحریک واکنش‌ها و حرکات عاطفی نقش پررنگی دارد.
بیشتر بخوانید: آر تی ام اس چیست
اگرچه تمامی این تفاوت‌های مغزی کشف شده‌اند اما هنوز هم علت و چرایی ماجرا به طور کامل مشخص نیست. با این حال همان‌طور که بالاتر هم گفتیم ژنتیک نقش بسیار مهمی دارد. در واقع کودکانی که در خانواده خود افراد مبتلا به ADHD دارند شانس بیشتری برای درگیری با این اختلال را خواهند داشت. علاوه بر این‌ها:
- تولد زودرس
- وزن کم در هنگام تولد
- آناتومی مغزی متفاوت
- قرارگیری در معرض سرب
- مصرف مواد مخدر در دوران بارداری
از دیگر موارد و فاکتورهایی هستند که شانس ابتلا به ADHD را بیشتر می‌کنند.
البته دقت کنید که شایعات در این زمینه بسیار زیاد هستند و باورهای غلط زیادی در بین مردم جا افتاده است. به عنوان مثال آلرژی، مصرف شکر و مواد قندی زیاد، خیره شدن طولانی مدت به صفحه نمایش، فرزند پروری ضعیف یا عوامل اجتماعی مانند فقر تاثیر چندانی در بروز این اختلال ندارند.
علائم بیش فعالی کدام‌اند؟
علائم این اختلال با توجه به نوع آن می‌تواند طیف بسیار وسیع و گسترده‌ای داشته باشد. به علاوه اینکه علائم باید در ۶ ماه گذشته همراه کودک بوده باشند و اینکه حداقل در دو محیط مختلف مانند خانه و فضای مدرسه مشاهده شده باشند. در این بین فارغ از نوع اختلال برخی از مهم‌ترین علائم بیش فعالی عبارت هستند از:
- پرت شدن حواس
- مشکلات متعدد تمرکز
- فراموشی در انجام کارها
- عدم توانایی برای یکجا نشستن
- قطع کردن حرف افرادی که در حال صحبت کردن هست
بالاتر هم به برخی از علائم هر گروه از این اختلال اشاره کردیم. به عنوان مثال فردی که نوع تکانشی را تجربه می‌کند علائمی مانند موارد زیر را از خود نشان می‌دهد:
- پر حرفی
- عدم توانایی برای رسیدن نوبت آن‌ها در یک صف
- عدم توانایی برای نشستن ثابت در محیطی مانند کلاس درس
- قطع صحبت و یا کار دیگران زمانی که افراد در حال انجام فعالیتی هستند
- عدم توانایی برای انجام دادن یک فعالیت مشخص در سکوت و با آرامش
از طرفی گروهی که درگیر نوع اختلال نقص توجه هستند علائم زیر را تجربه خواهند کرد:
- گم کردن مرتب اشیا
- فراموش‌کاری در کارهای روزمره
- مشکلات متعدد در برنامه‌ریزی برای انجام کارها
- مشکلات متعدد در توجه به جزئیات یک موضوع
- دوری کردن از فعالیت‌هایی که به تمرکز ذهنی نیاز دارند
- به راحتی حواس‌شان به وسیله فاکتورهای بیرونی پرت می‌شود
- مشکلات شنیداری، به خصوص دقت کردن به گفته‌های دیگران
- عدم توانایی برای دنبال کردن یک مسیر و دستورالعمل مشخص
بیش فعالی در کودکان چگونه است؟
همان‌طور که گفتیم این اختلال اغلب از سنین پایین و در دوران کودکی آغاز می‌شود. ADHD در کودکان مشکلات متعددی در محیط آموزش و مدرسه به همراه دارد. در واقع حضور داشتن در فضایی مقرراتی مانند کلاس درس برای کودکانی که مبتلا به اختلال هستند بسیار سخت و گاها نشدنی است.
از آن جایی که کودکان پسر علائم واضح‌تری از خود نشان می‌دهند در نتیجه تشخیص اختلال در آن‌ها ساده‌تر است. اما اغلب دختران به سختی علائمی از خود نشان می‌دهند و تنها دچار انزوا می‌شوند و برخی علائم کلاسیک و رایج را دارند. به طوری که کودکان دختر مبتلا به ADHD بیشتر از سایرین رویاپردازی می‌کنند و بیش از اندازه صحبت می‌کنند، بجای اینکه بیش فعال باشند.
بیشتر بدانید: درمان میگرن
بیش فعالی در نوجوانان چگونه است؟
اغلب علائم این اختلال در بازه سنی ۲ تا ۱۷ سال خودشان را نشان می‌دهند. در نتیجه زمانی که اختلال در دوران کودکی درمان نشود تا نوجوانی و بزرگسالی هم همراه فرد خواهد بود. نوجوانانی که به ADHD مبتلا هستند رفتارهای پر خطری از خود نشان می‌دهند. از این موارد می‌توانیم به فعالیت‌های جنسی ناآگاهانه، مصرف مواد مخدر و همچنین رفتارهای پرخاشگرانه اشاره کنیم. همین موضوع یکی از مسائلی است که والدینی که نوجوان درگیر ADHD دارند را با چالش مواجه می‌کند. دقت کنید که بی‌توجهی، بی‌قراری و رفتارهای نامناسب برای بسیاری از افراد درگیر ADHD اتفاق می‌افتد. با این تفاوت که در هر بازه سنی ممکن است شدت آن‌ها تغییر کند. از طرفی اغلب شدت این علائم در دوران نوجوانی بیشتر می‌شود.
همچنین از آن جایی که علائمی مانند بی‌توجهی و حواس‌پرتی دائما همراه فرد هستند نوجوانان ممکن است مشکلات متعددی در زندگی شخصی و آموزشی را تجربه کنند. به عنوان مثال کاهش نمرات درسی یکی از عوارض این اختلال در دوران نوجوانی است و همین موضوع بسیاری از والدین را نگران می‌کند.
راه‌کارهای درمانی متعددی برای کنترل این اختلال در دوران نوجوانی در دسترس هستند. به طور کلی در بیشتر مواقع می‌توان با جلسات رفتار درمانی از شدت علائم کم کرد. اما تحقیقات نشان می‌دهند ۸۰٪ افرادی که در دوران کودکی خود دارو مصرف می‌کرده‌اند باید این روند را در دوران نوجوانی هم ادامه دهند. در نتیجه بهترین روش برای درمان اختلالات ADHD در دوران نوجوانی ترکیبی از متد دارو درمانی و رفتار درمانی است.
بیش فعالی در بزرگسالان چگونه است؟
طبق آمار جمع‌آوری شده توسط انجمن اضطراب و افسردگی آمریکا، بیش از ۶۰٪ کودکانی که مبتلا به ADHD هستند در بزرگسالی هم علائم این اختلال را همراه خود دارند. با اینکه برای بسیاری از افراد برخی علائم مانند بیش فعالی کمتر می‌شود، اما مواردی از جمله بی‌توجهی یا تکانشگری حتی بدتر هم می‌شوند. در نتیجه می‌توان گفت که علائم الگوی مشخصی ندارند.
از علائم بیش فعالی در بزرگسالان می‌توانیم به مشکلات مدیریت زمان، فراموش کاری، بی‌حوصلگی و… را نام ببریم که عدم توجه به آن‌ها چالش‌های زیادی را در محل کار، خانه و روابط برای این گروه به همراه دارد.
بیش فعالی چگونه مشخص می‌شود؟
تست بیش فعالی و تشخیص آن در زمان مناسب مسئله بسیار مهمی بوده که در روند درمان و کنترل این اختلال تاثیر بسزایی دارد. البته باید دقت کنید که روش واحد و مشخصی برای تشخیص در دسترس نیست. بلکه متدهای تشخیصی با توجه به شرایط بیمار، سن و نوع عارضه دنبال می‌شوند. به طور کلی با مراجعه به روانپزشک یا روانشناس ابتدا علائم فرد در ۶ ماه گذشته مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. به عنوان مثال رفتار فرد در محیط‌های مختلف مانند فضای بیرون از خانه، در خانواده یا در محیط آموزش و یا کار بررسی می‌شود.
همچنین به منظور تشخیص دقیق‌تر پرسشنامه‌ای در اختیار فرد یا والدین کودک قرار می‌گیرد تا با پاسخ دادن به آن راحت‌تر علائم دسته‌بندی شوند و نوع اختلال هم مشخص می‌شود. در حال حاضر در فضای اینترنت تست‌ها و آزمون‌های آنلاین بسیار زیادی در دسترس هستند که می‌توانید با پاسخ دادن به سوالات آن‌ها ببینید بیش فعالی دارید یا خیر؟
البته نمی‌توان خیلی به نتیجه نهایی این آزمون‌ها بسنده کرد و بهتر است در این زمینه بجای کمک گرفتن از این روش‌ها به یک متخصص مراجعه کنید و شرایط خود یا فرزندتان را مورد بررسی قرار دهید. اگر در این زمینه به راهنمایی نیاز دارید همین حالا وقت معاینه یا مشاوره آنلاین خود را بگیرید.
معرفی راه‌های درمان بیش فعالی
سوالی که اغلب برای افراد پیش می‌آید این است که آیا بیش فعالی قابل درمان است؟
در واقع شما با دنبال کردن راه‌کارهای موجود می‌توانید این اختلال را کنترل و مدیریت کنید. به طور کلی متدهای درمانی در دو گزینه دارو درمانی و رفتار درمانی خلاصه می‌شوند و گاهی اوقات هم از ترکیب این دو روش استفاده می‌شود که البته بستگی به شرایط بیمار دارد.
بیشتر بدانید: درمان افسردگی
دارو درمانی
وقتی از دارو درمانی صحبت می‌کنیم منظورمان دو گروه داروهای محرک و غیرمحرک هستند.
داروهای محرک آن دسته از داروها هستند که با افزایش مواد شیمیایی مغز مانند نوراپی نفرین و دوپامین فعالیت مغزی را به ثبات می‌رسانند.
در طرف دیگر ماجرا داروهای غیرمحرک را داریم که در صورت عدم پاسخگویی مثبت بیمار به داروهای محرک پزشک به سراغ آن‌ها می‌رود. برعکس محرک‌ها داروهای غیرمحرک سرعت عمل بالایی ندارند و تاثیر آن‌ها اغلب تا 24 ساعت ادامه دارد.
رفتار درمانی
روش بعدی که متد بسیار موثری در کنترل بیش فعالی بوده رفتار درمانی است. کودکانی که زیر ۱۳ سال سن دارند علاوه بر اینکه خودشان بلکه والدین‌شان هم باید آموزش درست ببینند. اما در نوجوانان و افراد بالای ۱۳ سال رفتار درمانی تنها مختص خود فرد می‌شود و تنها والدین آگاه‌سازی می‌شوند. هدف از رفتار درمانی تقویت رفتارهای مثبت و همچنین حذف رفتارهای ناخواسته یا نگران کننده است. به علاوه اینکه بر روی مهارت‌های سازمانی، نظارتی و اجتماعی فرد هم کار می‌شود.
عوارض بیش فعالی چیست؟
عدم توجه به درمان و کنترل این اختلال می‌تواند عوارض متعددی را در دراز مدت به همراه داشته باشد. عوارضی که تا همیشه در بخش‌های مختلف زندگی نمایان می‌شوند.
- بی ثباتی شغلی
- اختلالات اشتها
- افسردگی و اضطراب
- مشکلات متعدد خواب
- حوادث رانندگی متعدد
- نداشتن عزت نفس کافی
- عدم موفقیت تحصیلی
- اختلال مصرف مواد مخدر
- رفتارهای پرخطر و تکانشی
- مشکلات بسیار در روابط اجتماعی
این‌ها تعدادی از عوارض رایج این اختلال هستند.
البته باید دقت کنید که ADHD همیشه هم عوارض منفی و ناگوار به همراه ندارد. مسئله مهم هدایت علائم به سمت و سویی درست است که برای چنین کاری به آموزش و آگاهی کافی نیاز دارید. با این حال درصد کمی از افراد قادر به هدایت کردن علائم و اختلال خود به جهتی مثبت هستند و می‌توانند آن را مدیریت کنند. به همین خاطر همراه شدن با یک متخصص در این مسیر بسیار حائز اهمیت است.
نکات پایانی پیرامون بیش فعالی
همان‌طور که دیدید بیش فعالی چیزی بیشتر از فعالیت شدید فیزیکی در دوران کودکی است. در نتیجه عدم درمان و کنترل به موقع آن در دوران کودکی می‌تواند عوارض بسیاری در بزرگسالی و نوجوانی به همراه داشته باشد. بهترین و مهم‌ترین کار تشخیص به موقع، آموزش دیدن و آگاه شدن از این اختلال است تا بتوان مناسب‌ترین عکس‌العمل را در مواقع مختلف از خود نشان داد. اگر در این زمینه به اطلاعات بیشتری نیاز دارید می‌توانید برای خود یا فرزندتان از دکتر نورشاهی، کلینیک روانشناسی نیاوران وقت مشاوره و معاینه بگیرید.
شماره تماس کلینیک: 02126918467
شماره موبایل های کلینیک: 09353723784 | 09352269009
تایید شده توسط: تیم روانشناسی کلینیک دکتر نورشاهی
نکته: این مقاله صرفا جهت آگاه سازی شما کاربران عزیز می باشد و برای هرگونه اقدام درمانی باید با مشاور متخصص در ارتباط باشید.
تاریخ انتشار مقاله: 29 دی 1402
بدون دیدگاه